Cuộc hành trình tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh Việt Nam của kiến trúc sư Nguyễn Xuân Thắng đã bắt đầu từ một bức ảnh trên mạng. Bức ảnh không ảnh sân bay Biên Hòa, Đồng Nai, được ông Thắng sưu tầm và đăng lên mạng vào 10 năm trước, đã trở thành điểm xuất phát cho một hành trình tìm kiếm đầy cảm xúc và ý nghĩa.
Người đã để lại bình luận trên bức ảnh đó là Bob Connor, một người Mỹ từng là thượng sĩ và có nhiệm vụ bảo vệ sân bay Biên Hòa trong chiến tranh. Qua trao đổi email với ông Thắng, Bob Connor đã chia sẻ về kinh nghiệm của mình và kết nối với chỉ huy bay, đại úy Martin E. Strones, người có mặt trong ngày 2 và 3/1/1968, khi chôn các chiến sĩ phía Việt Nam.
Các thông tin được gửi đến đại tá Mai Xuân Chiến, Phó chính ủy Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Đồng Nai, và qua trao đổi email tiếp theo, Bob và Martin cho biết sẽ sớm sang Việt Nam để trực tiếp chỉ các hố chôn. Và đúng như lời hứa, hai ông đã có mặt ở Biên Hòa vào ngày 17/4/2017. Tại vị trí mà Bob để lại bình luận trên bức không ảnh, lực lượng tìm kiếm đã tìm thấy hố chôn tập thể của 150 chiến sĩ Tiểu đoàn 1, Tiểu đoàn 2 thuộc Trung regiment 4, Sư đoàn 5 và Đại đội đặc công Biên Hòa hy sinh trong chiến dịch Tết Mậu Thân 1968.
Sự kiện ở sân bay Biên Hòa đã trở thành bước ngoặt đối với ông Thắng trong việc sử dụng không ảnh tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh. Từ đó, ông đã và đang sử dụng không ảnh để tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh Việt Nam. Ông đã sưu tầm hàng chục nghìn không ảnh và bản đồ, tập trung vào tìm kiếm các hố chôn tập thể vốn xuất hiện sau những giao tranh của đôi bên.
Ông Thắng cho biết quá trình xử lý không ảnh cần kết hợp cả kỹ thuật, công nghệ, kiến thức lịch sử và lời kể nhân chứng. Nếu địa hình thay đổi nhiều, ông chồng ảnh qua từng giai đoạn để khoanh vùng vị trí hố chôn. Với nhân chứng, càng nhiều nguồn càng tốt để bổ sung những sai lệch qua thời gian.
Đến nay, có khoảng 600 liệt sĩ ở nhiều hố chôn tập thể khắp các chiến trường được tìm thấy từ dữ liệu của ông và bạn bè cung cấp. Tuy nhiên, theo ông, so với số hồ sơ đang thu thập, số mộ được tìm thấy chỉ tương ứng 20-30%, ‘con số quá ít và nhiều day dứt’.
Đại tá Mai Xuân Chiến, người gắn bó với ông Thắng từ sự kiện sân bay Biên Hòa và nhiều cuộc tìm kiếm khác cho đến khi về hưu, cho rằng ngay cả người trong ngành ‘không phải ai cũng làm được như Thắng’. Là một công dân bình thường nhưng sẵn sàng bỏ công việc, tiền bạc, gác lại chuyện gia đình để lên đường bất cứ lúc nào có manh mối.
Ông Thắng và cộng sự đã giúp mở ra hướng đi mới trong tìm kiếm mộ liệt sĩ. Đó là kết hợp giữa dữ liệu Mỹ – Việt, tiếp nhận thông tin từ nhân chứng là những cựu binh bên kia chiến tuyến và tính chính xác, khoa học của không ảnh lịch sử.
…
…